Гульшаир Абдуллаева Жалал-Абад облусунда эле эмес, дүйнөдө сейрек кездешүүчү адис. Ал радиолог катары Кыргызстандагы өзгөчө локация —Майлуу-Суу шаарындагы лабораторияда эмгектенет. Гульшаирдын суудагы жана чаңдагы уранды аныктоочу өлчөөлөрү бул участокту эң керектүү нерсе — тобокелдикти өз убагында байкоо менен камсыз кылат.

Майлуу-Суудабыз, туңгуюкка кептелип калгандайбыз. Радиологиялык лаборатория санэпидстанциянын жертөлөсүндөгү эки бөлмөдөн жана төрт адамдан — инженер-химик, инженер-физик, жетекчи жана жарым шаттагы техник-дозиметристтен — турат. Алмаз гигиенасы, марли, аппараттар. Биердеги абал боюнча босогодон эле суроо узатуу адепсиздей сезилет, адегенде "ичин" жакшылап карап алуу керек. 2,5 сааттык сүйлөшүүдө Гульшаирга 2,5 эле суроо берүүгө туура келди. Башында, аягында жана эң аягында. Ортодо бүтүндөй окуя жатат.

Собол сала баштадым: "Кайда төрөлдүңүз? Анан эмне кылдыңыз?". Гульшаир жылуу жылмайып, токтоо жооп берет.

— Мен Кочкор-Атада туулдум. Бул жерден жарым сааттык жол.

Илим багытын тандап алганым ооруп, эки-үч жыл ооруканаларда жатып калганыман болсо керек. Анан ал жерде эмне кыласың? Ооба, китеп окуйсуң. Бул 6-7 жашта болчу.

1996-жыл. Жалал-Абад университетинде Гульшаир автоматташтырылган башкаруу жана маалыматты иштеп чыгуу системаларын өздөштүрө баштайт – мунун артында перспектива бар. Диплом менен Гульшаир мугалимдик кесипти аркалайт. Туулуп-өскөн Кочкор-Атадагы техникумда, андан кийин Майлуу-Суу шаарындагы институтта жана мектепте – бул жерде жаш мугалим математика, физика, информатика сыяктуу бир катар дисциплиналар боюнча жооптуу болуп келет. Бирок билим берүүдөгү пара өңдүү система Гульшаирды бул тармактан четтетип, көздөрү Бишкекке бурулат.

— Билесизби, баары бир, тагдыр, агым, табият, бийик акыл, Кудайбы — билбейм, сени бир нерсе багыттап турат. Мени Майлуу-Сууга дайыма бир нерсе байлап турат. Жолдошум менен тааныштым. Мен эркин мамилени кааладым, ошондой эле болду. Ал мага жолукканда, мындай деди: сенин ден соолугуңда ушундай көйгөйлөр бар, бирок мен сага жардам бере алам, кетпе, мен сени заводго жумушка орноштурам. Кызыктуу, туурабы? Ал кайдан билет? Биз үчүн баары ушул жерден башталды.

Майлуу-Суу лампа заводунун лабораториясына техникалык билими бар адам керек эле. Мен лаборант болуп жумушка киргем, алар спектралдык анализ боюнча инженер издеп жатышкан. Мен кыла албайм дедим. Алар болсо "лабораторияга өтүп, карап көрүңүз, балким сизге жагат" дешти. Карасам чоң жабдуулар турат. Мына, ушул жерде иштейсиң дешет. Мен кайра эле кыла албайм дейм...

— Отур, азыр сүйлөшөбүз. — Биз отурабыз. Алар мага суроолорду беришет. Мен жооп берем. — Мен жасай албайм, кылбайм. Мен буга окуган эмесмин. — Биз сага баарын үйрөтөбүз. Балким химик болосуң? Дароо. — Мен химик боло албайм! — Макул, спектрдик бөлмөгө барыңыз.

Чынында эле, бир нерсе жасап баштаганда жана ал сага жакса башкача кыла баштайт экенсиң. Көрсө, лабораторияда иштөө меники экен. Анткени ар бир жасаган ишиң өзүңдөн көз каранды. Сенин фантазияңдан. Сенин каалоолоруңдан. Сенин талабыңдан. Өзүңө. Сенин натыйжаң ата-энелерден же башка мугалимдерден көз каранды эмес. Убакыттын өтүшү менен мунун баары мага жага баштады.

— Мен бул лабораторияга 2016-жылы келгем. Аспаптарга киргизилген калибрлөө коэффициенттери бир аз четтеп кеткен. Ишибизди текшерүү үчүн биз башка лабораториялар менен салыштыруу тесттерин өткөрөбүз. Бишкектеги Саламаттык сактоо департаментинин радиациялык коопсуздук башкармалыгы – аларда ошол кездеги абдан жакшы лаборатория жана адистер бар болчу. Биз суубузду тартып, салыштырууларды жүргүздүк, алар бизге иштебей койду. Флюза кесиптешим айтат: Гульшаир, сенде бир нерсе болуп жатат, изде.

Көрсө, эң ынтымактуу үй-бүлө радиологдор экен. Бизди чек аралар, аралыктар же башка эч нерсе бөлбөйт. Дүйнөдө мынчалык көп адистер жок, бири-бирибизди таанып, баарлашып турабыз. Кандайдыр бир көйгөйгө кабылганда: менде мындай болуп жатат, жардам керек деп айтасың. Алар сага жол көрсөтөт.

Украинада жакшы радиохимик Татьяна Валерьевна Лаврова деген аял бар. Ал мага муну кантип кылуу керектигин айтты. Мына бул аппарат – биз аны калибрлеп койдук. Бул абдан түйшүктүү иш. Ал эми Кыргызстанда биз ички калибрлөө киргизүүгө жана бул натыйжаларды өз ишмердүүлүгүбүздө колдонууга мажбур болгон жападан жалгыз лабораториябыз. Жыл сайын биз МАГАТЭ (Атомдук энергия боюнча эл аралык агенттик) тарабынан профессионалдык тестирлөөгө катышабыз жана жыйынтыктар канааттандырарлык. Бул аппарат бизди капа кылбайт. Бул биз үчүн чоң жетишкендик болду.

Мен табиятымдан күрөшчүлмүн. Мен көп нерсени жасай алам. Жумушта мени кыйынчылыктарды жеңүүнү үйрөткөн адамдар курчашты.

— Мен бул жерде инженер-физик болуп иштегем. Азыр мен сапат боюнча менеджермин.

Стулду оор үшкүрүнө жылдырып, Гульшаир артка эңкейди.

— Мен эпилепсия менен ооруйм. Анын кесепеттерин ойлогон да жокмун жана майыптык боюнча арыз жаздым. Бул жаңылыштык менин бүткүл жашоомду бузуп салды десем болот. Көрсө, ден соолугунун мүмкүнчүлүгү чектелген адамдардын зыяндуу эмгек шартында иштөөгө укугу жок экен. Ал эми 2021-жылы жогору жактан жөнөтүлгөн чоң прокурордук текшерүү келди. А мен болсо... таарынып кетип калдым. Эч жакка эмес, жөн эле кетип калдым. Бир жылдай өзүмдү табуу абдан кыйын болду. Наабайканада пряниктерди, дүкөнгө азык-түлүктөрдү таңгактап жүрдүм. Тигүүчү болуп иштегенге аракет кылдым. Бирок бул мен үчүн эмес экенин билчүмүн. Бул такыр меники эмес. Мен банкка жумушка орношконго да аракет кылдым, бирок алар менин ооруума байланыштуу кабыл алышкан жок.

Кийин уулум "апама жумуш керек" деп издеп жүрдү. Мага военкаматтан документтерди толтурууга орун беришти. Кагаздарды ирээтке келтирүү үчүн жүрдүм. Мага бул жумуш көп деле жаккан жок, военкомат ушунчалык тынч жер, жабык. А мен кыймыл көп, буркан-шаркан түшкөн жерге көнүп калгам.

"Мага жардам бергиле, бул илдет менен кантип иштесем болот?" — деп юристтер менен кеңештим. Азыр альтернативдүү жолдорду издемекмин, ошондогудай шашып кетпейт элем. Белгилүү бир учурду күтүүгө туура келди. Мен өзүмдүн кызматымды ошондо эле "сапат боюнча менеджер" деп өзгөртүп койсом болмок экен (бул украиналык адистин идеясы) жана бул ишимди аткара бермекмин. Ошондо алда канча көп иш жасамак экем, бирок эми буйруганы болду...

Гульшаир чоң жоготуу тууралуу кеп кылып жаткандай.
Ал, албетте, "ооруйт" — лаборатория менен.

— 2022-жылы мени заводго айнек идиштерди чыгарууну өздөштүрүү үчүн бизге сыноолорду чече ала турган адам керек деп чакырышты. Ошентип, мен ушул эки жылдын ичинде заводдун борбордук лабораториясынын алдыңкы инженери болуп, методикалык жетекчиликти аткарып келе жатамын. Ал жерде менин негизги кызматым бар, бирок бул жерде "сапат боюнча менеджер" болуп жарым күн иштейм. Мен эмнени жакшы көрөм, эмнени жактырам, менин стихиям – бул жерде. Берки жакта айлык кармап турат. Эгер зарылчылык болсо бул жакка учуп келе алам.

Мен ишти уланта албаганыма абдан өкүнөм. Бирок жок дегенде лаборатория менен байланышым бар. Эртели-кеч бул жакка кайтууну пландап жатам. Көйгөйлөр пайда болгондо эмес. Комиссия келгенде эмес. Долбоордо бир нерсе кылуу керек болгондо жана ал ишке ашпай калганда эмес. Зыяндуу эмгек шарттарында иштей алгыдай кылып калыбына келтирүүгө аракеттендим, мыйзамдарды, статьяларды издеп. Менде бул ишке ашкан жок. Ушул эле жол менен бул жердеги өзүмдүн жумушума кайтып келүү үчүн көп нерсени бермекмин. Жөн эле иш кагаздарын жүргүзүү менен чектелбестен, лабораториялык ишмердүүлүккө кайтып келүүнү кыялданам.

Кайра-кайра:

— Мен бул жакка кайтып келүү үчүн көп нерсени бермекмин. Эгерде бул кагаз жок болсо, менин карьерамга чекит коё алышмак эмес. Убакытты артка кайтара алсам, жашоомду бир аз башкача өткөрмөкмүн.

Билесизби, башкалардын колунан келбеген нерсени жасаганда өзүңө-өзүң канааттануу сезими күч болот. Мен бул жерден эмне таптым? Өтө жандуу, боорукер адамдар, мен мындай адамдарды көргөн эмесмин, эч жерден жолуктурган эмесмин. Акылдуу, сабырдуу, боорукер жана принципиалдуу. Булар эмне кылыш керек болсо, ошону кылган адамдар. Бардык суроолорго радиологдор "анткени ушундай керек" деп жооп беришет.

Мен лабораториянын башында тургандардан эмесмин. Бул биздин жетекчи, санэпидстанциянын башкы врачы Немат Шерикбаевичтин 2000-жылдары жараткан эмгеги. Бирок мен өзгөчө бир нерсени үйрөндүм. Өзгөчө адамдарды ушул жерден таптым. Түздөн-түз ушул лаборатория аркылуу. Кетип жатканда байланышты такыр үзүп таштайм деп чечтим. Бирок анте албадым. Мен үчүн бул лаборатория чындап эле менин жан дүйнөмдүн бир бөлүгү.

Мен экинчи суроомду берем: "Эгер силердин лабораторияңар жок болсочу?".

— Элестетиңиз: балаңыз оорулуу, бирок дени сактай, сиз аны карабайсыз. Сиз ага туура көңүл бурбайсыз, температураны өлчөбөйсүз. Биз тобокелдиктерди азайтуу жана тез арада аныктоо үчүн иштейбиз. Биздин изилдөөчүлөр талаага чыгышат. Алардын астында эбегейсиз зор тонна уран көмүлгөн жерлер бар. Германиядан бир жигит келип: "Мен силер менен бул талаага барбайм. Себеби мен турмуш кура элекмин. Балдарымдын дени сак болушун каалайм", – деген.

Майли-Сай эми бала эмес, бирок чоң киши да эмес. Балким, ооруп жаткан өспүрүм. Бул айыгышы керек болгон жарадар өспүрүм. Ал тургай, айыгуу жолун билет. Дарыгерлерден да кабардар. Бирок ага акчасы жок.

Мунун баарын көзөмөлдөбөсө, процесс башкарылгыс абалга кептелет. Ал эми ал жерден кандайдыр бир ыңгайсыз учурда жарылып кетиши мүмкүн болгон жарылуучу газга дуушар болуу ыктымал. Эмне болуп жатканын алдан ала билген жакшы.

Акыркы суроо:

— Кыргызстанда уранды иштетүүгө мораторий алынганда ичиңизде реакция болдубу?

— Ооба, бизден муну дайыма эле сурай беришпейт ... Мен практикадан билем: коопсуз тоо-кен казып алуу үчүн методология бар. Бирок биздин ар дайым "өзүбүздүн вариантыбыз" бар да. Биз бир жерден бир нерсени үнөмдөп, кыскартууну каалайбыз, ал сөзсүз түрдө келечекте сыртка чыгат. Биз кооптуу технологияларды коопсуз колдонуу үчүн ички уюштуруу деңгээлине жете элекпиз. Ошондон кутулуу абдан кыйын болот.

Шаардан чыга бериштеги «Гүлдөй бер, шаарым Майлуу-Суу» деген жазуу боюнча ой толгоону таксисттин "Биз тупиктебиз да, эже. Сразу кете албайбыз" деген сөзү бөлүп жиберди. Балким, дароо эмес. Бирок биз ичиндебиз.



Рахат Асангулова.